Адам ағзасына тікелей әсер ететін сыртқы орта факторларының ішінде ауа маңызды рөл атқарады. Ауа тыныс алуға өте қажет және ағзаның жылу алмасуына қатысады.
Микроклимат деп бөлмедегі ауа ортасының жағдайын сипаттайтын метеофакторлардың жиынтығын айтады. Микроклиматтың негізгі физикалық факторларына температура, ылғалдылық және ауаның жылжу жылдамдығы жатады. Аталған факторлардың әр қайсысы адам ағзасына тікелей физиологиялық немесе патологиялық әсер етуі мүмкін, бірақ та бұл әсер әрқашан кешенді, суммарлы болып табылады.
Ауа температурасы.
Ауа температурасының гигиеналық маңызы оның тікелей адамның жылу алмасуына әсер етуінде. Термореттегіш орталық үздіксіз ағзаның жылулық жағдайын бақылайды. Ол қоршаған ортаның температурасымен үйлесімде болуы керек. Бұл бұлшықет, қантамыр жүйесі және биохимиялық реакциялармен іске асырылады.
Жоғары температура дененің жылу беру мүмкіндігін шектеп, жылуреттеуге күш түсіреді. Жылу реттеу механизмі температураның оптималды шамадан көп мөлшердегі ауытқуына аз уақыт төзуге мүмкіндік береді. Термореттеу шегі шектеулі: оның механизміне күш түсу ағзаның жылу тепе - теңдігін бұзады. Бұл денсаулыққа зиян келтіреді. Ағзаға +10 0 -нан -10 0 -қа дейінгі субнормалық температураның әсері туралы қызықты мәліметтер бар. Осындай салқындауда суық тиу аурулары бұдан төмен температураға қарағанда жиі дамиды. Субнормалық температуралар әлсіз тітіркендіргіш болып табылады да тез арада термореттегіш реакцияны тудыра алмайды. ЖРВИ эпидемиясының маусымдылығын осымен түсіндіруге болады. Бөлме температурасын нормалауды оның арналуы мен қандай географиялық ендікте орналасқынын (орташа маусымдық сыртқы температура) есепке ала отырып жүргізеді.
Қоршау беттерінің температурасы.
Әдеттегі жағдайда сәуле шығару жолымен жылу жоғалтуды сезінбейтіндігіміз бұрыннан белгілі, бірақ суық қабырғаның жанында немесе қыста от жанбаған бөлмеде, сондай суық болмасада, дірілді сезінеміз (Ф.Ф. Эрисман бақылауы). Бұл құбылыстың себебін А.Д. Слоним, Б.Б. Койранский т/б зерттеген. Ол табиғатта теріс радиациямен түсіндіріледі, яғни, комфортты температурада (+20 0 С шамасында) ағзаның жалпы жылу жоғалтуының 43,74 % теріс радиация арқылы жүреді.
Тері мен терең жатқан тіндердің температурасын радиациялық салқындатқанда конвекциялыққа қарағанда (алмасу, беткей және терең жылу тасымалдаушылардың, әсіресе қанның қайта таралуы нәтижесінде) өте төмен сандарға дейін төмендейді. Салқындау жағдайы екі жағдайда да бірдей. Жылу берілудің сәулелік түрінде тері жамылғысына қарағанда терең жатқан тіндер тез салқындайды. Салқындаудың осы тәсілінде конвекциялыққа қарағанда ылғал жоғалту азырақ. Киім де тері сияқты сәулелік радиацияға қарсы тұра алмайды.
Бөлмедегі ауаның орташа температурасы мен қоршау беттерінің (қабырға, еден, терезе шынылары) температурасының арасындағы күрт айырмашылық дененің сәулелік жылу беруін ынталандырады, сондықтан денсаулыққа қауіпті (туындаған патология субнормалдық температураның әсері нәтижесіне жақын).
Сыртқы қабырғаның ішкі бетінің температурасы мен бөлме ауасының температурасы арасындағы шекті рұқсат айырмашылық - 3 0 С.
Бөлме ішіндегі рұқсат етілетін температура айырмашылықтары:
көлденеңінен ≤ - 2 0 С;
тігінен ≤ - 3 0 С.
Ауа ылғалдылығы.
Ауа ылғалдығы деп оның су буымен қанығу деңгейін айтады. Гигиенада микроклиматты бағалауда ауа ылғалдылығын өлшеудің бірнеше түрі қолданылады. Бұл абсалютті, максималдық, салыстырмалы ылғалдылық, қанығу тапшылығы, ылғалдылықтың физиологиялық тапшылығы және шық нүктесі.
Абсолютті ылғалдылық – бақылау сәтіндегі 1 м 3 ауадағы грамм есебімен су буларының мөлшері.
Максималдық – бақылау сәтіндегі температурада 1 м 3 ауаны толық қанықтыруға қажетті грамм есебімен ауа буларының саны.
Салыстырмалы – абсолютті ылғалдылықтың пайыз бойынша максималдыққа қатынасы.
Қанығу тапшылығы – максималдық мен абсолютті ылғалдылық арасындағы айырмашылық.
Ылғалдылықтың физиологиялық тапшылығы – бақылау сәтіндегі 37 0 С температурада (дені сау ересек адамның орташа дене температурасы) максималдық және абсолютті ылғалдылық арасындағы арифметикалық айырмашылық.
Шық нүктесі – ауадағы су булары кеңістікті қанықтыратын температура, яғни, абсолютті ылғалдылық максималдыққа айналатын температура.
Микроклиматты бағалау үшін салыстырмалы ылғалдылық шамасын қолданады. Жоғарыда айтылғандай метеорологиялық факторлар адамға кешенді әсер етеді. Мысалы: ауа температурасының физиологиялық әсері ылғалдылықпен байланысты. Сол бір температура ауа ылғалдылығының деңгейіне байланысты әр түрлі сезіледі. Бұл дененің жылуды жоғалтуы ауаның су буларымен қанығу деңгейіне тәуелділігімен түсіндіріледі. Төмен температурадағы жоғары ылғалдылық жылудың тері бетінен конвекциямен берілуін жоғарылатады.
Ауаның жылжу жылдамдығы.
Ауаның қозғалуы екі көрсеткішпен сипатталады: бағыты және жылдамдығы. Желдің бағыты (ауаның жылжуы) ашық атмосферада горизонттың жел соғып тұрған жағымен анықталады, флюгер аппараты көмегімен өлшенеді және румб бастапқы әріптерімен белгіленеді.
4 бас румб: С,О,Ш,Б және 4 аралық румб: СШ, СБ, ОШ, ОБ бар. Негізгі және аралық румбтардың арасында түзілген бұрыш қосымша бөлініп, тағы 4 румб құрайды. Желдің үстем бағытының ролі зор, ол сол жер үшін румб бойынша желдің қайталануының көп жылдық метеобақылау бойынша бекітіледі. Желдің қайталануы «жел шоғыры» («роза веторов») сызба түрінде бейнеленеді.
Бөлмедегі ауаның жылжу бағыты шам жалынының немесе жіпке байланған папирос қағаздың ауытқуы бойынша анықталады.
Ауаның жылжу жылдамдығы адам ағзасының жылу балансына әсер етеді. Үлкен жылдамдықтарды анықтау үшін (2 м/с жоғары) анемометрлер қолданылады, ал кіші жылдамдықтарды анықтау үшін (1 м/с дейін) кататермометрлер қолданылады.
Атмосфералық қысым.
Атмосфералық қысымды анықтау үшін барометр – анеройдтар және атмосфералық қысымды ұзақ уақыт тіркеу үшін барограф қолданылады.
Микроклиматтың параметрлерін гигиеналық зерттеу оның ағзаға әсерін анықтау мақсатында жүргізіледі. Микроклиматтың барлық компоненттері – температура, ылғалдылық, ауаның жылжу жылдамдығы адамға бір сәтте және кешенді әсер етеді.
Кешенді бағалау әдісіне келесілер жатады:
кататермометр көмегімен ауаның салқындату қабілеті шамасын анықтау;
номограммалар көмегімен тиімді температураларды анықтау;
номограммалар көмегімен нәтижелік температураларды анықтау.
Кататермометрмен ауаның салқындату қабілетін анықтау әдісі өте қарапайым және ағзаға екі фактордың әсерін есепке алады: ауаның температурасы және жылжу жылдамдығы.
Ауаның жылжу жылдамдығын кататермометрмен анықтау
Шарлы кататермометрді, боялған спирт жоғарғы қоржинақтың жартысын толтырғанша 65-70 0 С температурадағы ыстық суы бар ыдысқа салады. Содан кейін аспапты құрғатып сүртіп, бөлменің ортасына штативке іледі. Ары қарай секундомердің көмегімен секунд бойынша бағана 38-ден 35 0 С дейін түскен уақытты анықтайды.
Ф
Н = ––––––––––––––––,
Т
бұл жерде Ф – аспаптың факторы, Т – сек. бойынша уақыт.
1 м/с аз ауаның жылжу жылдамдығын есептеу формуласы:
Н/Q – 0,2
V = (––––––––––––––––) 2
0,40
1 м/с жоғары ауаның жылжу жылдамдығын есептеу формуласы:
Н/Q – 0,13
V = (––––––––––––––––––) 2
0,47
Тиімді температуралар әдісі ауаның жылжу жылдамдығы, температурасы, ылғалдылығының нақты бір комбинациясының ағзаға әсер етуін адамның субьективті сезімдерімен салыстыру негізінде бағалауға мүмкіндік береді. Метеофакторлардың әр түрлі комбинациясындағы сол жылу сезінуді 199 % салыстырмалы ылғалдылықта жылжымайтын ауаның температура градусымен көрсетіледі. Бұл температура тиімді деп белгіленеді, яғни, ауаның жылжу жылдамдығы, температура, ылғалдылығының әр түрлі бірлестілігінің адамға нақты бір жылу тиімділігін көрсететін температура. Тиімді температура аймағы әдеттегі киінген адамға 13,5 тен 180 дейін өзгереді. Тиімді температураны анықтау үшін нормограмманы қолданады, онда тиімді температура шамасын құрғақ және ылғалды термометрлер көрсеткіші бойынша табады.
Нәтижелік температуралар (НТ) әдісі ағзаға температураның, ылғалдылықтың, ауаның жылжу жылдамдығы және сәулелік жылудың әсерін есепке алады. Нәтижелік температураларды анықтау үшін темпертура мен ауаның жылжу жылдамдығы, НТ және ауаның абсолютті ылғалдылық шкаласы бар нормограммалар қолданылады.
Бөлме микроклиматын анықтау үшін қазіргі кездегі жаңа аспаптар қолданылады, тағайындалуы және құрылысымен танысу үшін № 1, 2, 3 қосымшаларды қараңыз.